معرفی گیاهان دارویی
گیاهان دارویی نقش اساسی و جدایی ناپذیری در زندگی انسان‌ها دارند، با شناسایی و استفاده از آن‌ها در درمان بیماری‌ها به‌راحتی می‌توان از عوارض داروهای شیمیایی در امان بود. برای معرفی گیاهان دارویی لازم است به تفاوت تعریف گیاهان دارویی و داروهای گیاهی، پیشینه‌ای از آن، چگونگی جمع‌آوری گیاهان، منابعی که بتوانیم آن‌ها را تهیه کنیم، مواد مؤثره موجود در آن‌ها و شیوه مصرف از گیاهان بپردازیم که در این محتوا به‌طور کامل شرح داده‌شده است. در ضمن معرفی گیاهان دارویی را برای افزودن به اطلاعات عمومی علاقه‌مندان، به‌صورت مروری در مقالات پژوهشی، کتاب‌های معتبر، جستجو و در قالب محتوایی ارائه نموده‌ایم.
فهرست مطالب
مقدمه
گیاهان دارویی دربرگیرنده عرصه وسیعی از گیاهان است که در درمان بیماری‌ها و یا در پیشگیری از به وجود آمدن آن، مورداستفاده قرار می‌گیرند. انسان جزئی از طبیعت است، هرچقدر به طبیعت نزدیک‌تر شود سالم‌تر بوده و عمر طولانی خواهد داشت. درمان بیماری‌ها با گیاهان دارویی به سابقه زیست انسان بر روی کره خاکی بوده و بشر به کمک گیاهان دارویی خود را درمان کرده است. در ایران 2500 نوع گیاهان دارویی شناخته‌شده است که نزدیک به 200 رقم آن مصرف عمومی دارد و مجموعاً 300 تا 400 نوع آن در طب سنتی تجویز می‌شود.
تعریف گیاهان دارویی: تعریف گیاهان دارویی در کشور ایران به این صورت مطرح‌شده است: به گیاهانی گفته می‌شود که مواد موًثره استخراج‌شده آن‌ها از اجزای گیاه تازه یا خشک‌شده به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم برای مصرف در امور بهداشتی، پیشگیری و درمانی در بدن انسان، حیوان و سایر گیاهان به کار می‌رود.
تعریف داروهای گیاهی:
در طی یک فرایند خاص، گیاهان دارویی در کارخانه‌های داروسازی به دارو تبدیل شده‌اند. درمیان چهار قاره دنیا، آسیا یکی از بزرگ‌ترین مناطق، ازنظر تنوع زیستی می‌باشد، مخصوصاً در مناطق گرمسیری و نیمه گرمسیری آن بهترین و بیشترین انواع گیاهان دیده می‌شود. در بین کشورهای این قاره، ایران رتبه اول را در تنوع گیاهان دارد به دلیل تنوع چشمگیر اقلیمی که به خود اختصاص داده است. گونه‌های گیاهی در ایران 8000 نوع شناسایی شده که 2500 گونه آن دارویی، عطری، ادویه‌ای، بهداشتی و آرایشی است، از این آمار 1728 گونه از گیاهان این سرزمین بومی هستند؛ یعنی فقط در سرزمین ایران می‌روید. اولین گام برای بهره داری بهتر از این گیاهان تولید داروها و فرآورده‌های گیاهی است. تعریف داروهای گیاهی در کشورهای مختلف را در ذیل شرح داده‌ایم:
در هلند تمام محصولات به دست آمده از گیاهان دارویی تحت عنوان مکمل غذایی دسته بندی شده است.
در انگلستان گیاهانی که شاخص درمانی دارند گیاهان دارویی در نظر گرفته می‌شوند.
در آلمان عصاره به دست آمده از آن‌ها را دارو می‌گویند.
در بعضی از کشورهای دیگر بر اساس دارو شناختی گیاهان را دسته‌بندی کرده‌اند، مثلاً گیاهان حاوی ویتامین‌ها و مواد معدنی هستند که بدن انسان روزانه به آن احتیاج دارد. مثل اسطوخودوس: حاوی ویتامین‌های c و منیزیم و… می‌باشد.
تاریخچه درمانی گیاهان دارویی:
در زندگی بشر مصرف گیاهان دارویی از روز آغازین بوده است؛ یعنی می‌توان گفت از روزی که انسان دچار بیماری‌های گوناگون شده به جستجوی پیدا کردن راهی برای بهبودی و دست یافتن به سلامت بوده است. می‌توان کشف گیاهان دارویی را یکی از تلاش‌های بشر برای حل این مشکل ذکر کرد. به مرور زمان به‌طور تصادفی به گیاهانی که باعث تقویت معده، مسکن‌ها و یا مسهل‌ها رسید. در ذیل مختصری از تاریخچه درمانی گیاهان دارویی را شرح داده‌ایم. کهن‌ترین کتاب، کتاب درمانی در زمان امپراتوری چین2800 سال قبل از میلاد مسیح بوده که بیشتر از 100 گیاه در آن شرح داده شده است، یونانیان قدیم اولین کسانی بودند که به گیاهان سمی دست یافتند. در سال 372 تا 287 قبل از میلاد بقراط، ارسطو و تئوفراست بنیان‌گذار گیاه‌درمانی بودند، بعد از آن دیوسکورید در قرن اول میلادی 600 گیاه دارویی تهیه کردند. در قرن 10 میلادی بوعلی سینا و رازی و بعد ابن بیطار 14000 گیاه دارویی را شناسایی، بررسی و در کتاب‌هایشان آوردند.
جمع‌آوری گیاهان دارویی:
گیاهان دارویی را می‌توان در محیط‌های طبیعی نظیر جنگل‌ها، کوهستان‌ها، دشت‌ها و حاشیه رودخانه‌ها جمع‌آوری کرد.
گیاهان دارویی که به‌صورت علف‌های هرزی که در باغات و مزارع رشد کرده‌اند را می‌توان جمع‌آوری کرد.
یکی از مهم‌ترین مسائل در زمینه جمع‌آوری گیاهان دارویی تعیین زمان مناسب این کار است. این زمان هم بستگی به نوع گیاه و اندام دارویی قابل استفاده گیاه متفاوت است، مثل: ریشه و ریزوم‌ها، گل، شیره، صمغ، برگ، دانه و میوه.
- گل‌های گیاهان به‌صورت غنچه یا از زمان باز نشدنشان زمان زیادی نگذشته باشد.
ریشه و ریزوم‌ها: در فصل پاییز ریشه‌ها را نباید گذاشت که کاملاً خشک شود بلکه به‌صورت نرم و اسفنجی باشد. - پوست: در فصل پاییز زمانی که شیره گیاه به حداقل برسد.
- شیره و صمغ: فصل پاییز، زمانی که شیره درختان سرازیر شود.
- برگ: برگ‌های تازه و سبز و درخشان.
- دانه و میوه: میوه بعد از رسیدن کامل و آبدار بودن و دانه‌ها در زمان خشک شدن در پاییز که در روی زمین پراکنده شدند.
منابع آگاهی عموم :
می‌توان برای آگاهی یافتن از گیاهان دارویی منابع فراوانی را نام برد، 1/69 درصد، از اقوام، آشنایان و سنت‌های گذشتگان. از کتب قدیمی، کتابخانه و مجلات 4/10 درصد تأمین آگاهی می‌کنند، 9/9 از عطاری‌ها و محل فروش گیاهان دارویی می‌پرسند، 8/6 درصد از مردم سراغ پزشکان می‌روند و 8/3 درصد هم از رسانه‌های جمعی اطلاعات دریافت می‌کنند. در این تحقیقات ثابت شد که گیاهان دارویی و مشتقات آن در کشورهای درحال‌توسعه 80% و در کشورهای پیشرفته 20% مورد استقبال واقع‌شده است
منابع تهیه گیاهان دارویی :
برای به دست آوردن گیاهان دارویی منابع مختلفی وجود دارد، مثل: طبیعت، عطاری‌ها، داروخانه‌ها، مغازه‌ها و سایر موارد دیگر. مثلاً افراد گاهی اوقات برای مصرف یک گیاه به دل طبیعت می‌روند و آن را تهیه می‌کنند که می‌توان طبق این تحقیقات 6/23 درصد را به این دسته تخصیص داد، دسته دیگر برای تهیه گیاهان دارویی سراغ عطاری‌ها می‌روند که 8/66 درصد می‌باشند، 3/3 درصد افراد محتاط از داروخانه‌ها خرید می‌کنند، مغازه‌های (خواروبارفروشی، بذر‌فروشی) که این گیاهان را در اختیار عموم قرار می‌دهند 6/4 درصد هستند و سایر موارد هم 7/1 درصد هستند.
مواد موثره گیاهان دارویی :
مواد موثره گیاهان دارویی (متابولیسم در گیاهان) به دو دسته تقسیم شده است:
1- متابولیسم اولیه (قندها، چربی‌ها، پروتئین‌ها).
2- متابولیسم ثانویه (آلکالوئیدها، گلیکوزیدها و اسانس‌ها) ساخته می‌شود.
نحوه مصرف گیاهان دارویی :
نحوه مصرف گیاهان دارویی اشکال مختلفی دارد که طی تحقیقات پژوهشی در ایران تعیین شده و بر اساس نتایج به دست آمده:
- دم‌کرده: متداول‌ترین شیوه استفاده از گیاهان دارویی مثل دم کردن چای است، 8/41 درصد از کل مردم را به خودش اختصاص داده است.
- جوشانده: گیاه تازه خشک شده را در آب سرد ریخته و روی حرارت می‌گذارند تا به جوش آید و 3/1 آب آن باقی بماند.
- شربت: در دم‌کرده‌ها و جوشانده‌ها عسل یا شکر تصفیه‌شده اضافه کرده و غلیظ شود به‌صورت شربت درآمده و مصرف شود.
- خیسانده: ریشه خردشده گیاهی مثل ختمی را 8 ساعت در آب جوشیده سرد شده در جای خنک استراحت می‌دهند بعد صاف نموده و مصرف می‌نمایند.
- تنتور: خیساندن گیاه تازه خشک شده در الکل اتیلیک 25% به مدت دو هفته در شیشه در بسته و بعد از شیشه خارج نموده و در شیشه رنگی ریخته و مصرف نموده.
- عرقیات و عصاره که 5/24 درصد مردم به این شکل استفاده می‌کنند.
- روغن، کمپرس، مرهم (ضماد)، پودر و کپسول، بخور و آبزن‌های حمام.
نحوه مصرف گیاهان دارویی در تمام دنیا از یک شیوه و روش خاصی تبعیت نمی‌کند بلکه باید نحوه مصرف آن با توجه به دستور پزشک متخصص طب سنتی باشد.
نتیجه گیری
انسان از ازل رابطه تنگاتنگ و چند جانب‌های با دنیای گوناگون گیاهان داشت، به‌طوری‌که قسمت اعظم نیازهای غذایی خود را توسط گیاهان تاًمین و از آن‌ها برای فراهم کردن جا و مکان و پوشش بهره می‌گرفت و کم‌کم به این مسئله پی برد که انواع گیاهان برای درمان بیماری‌ها مفید است و می‌تواند از آن استفاده کند. به این شکل بود که علم گیاه درمانی از سال‌های دور در دانش بومی انسان شکل گرفت و سینه به سینه منتقل شد، به گنجینه علم طب اضافه گردید و هرچقدر علم پیشرفت نمود خواص آن‌ها بر پایه دست آوردهای آزمایشگاهی و کلینیکی اضافه شد. هرچند که بیشتر این دست آوردهای آزمایشگاهی در خصوص خواص گیاهان با موارد درج شده گیاه درمانی سنتی منطبق است ولی گاهی اختلافاتی در طب سنتی و یافته‌های علمی دیده می‌شود، پس پیشنهاد می‌کنیم که از آخرین یافته‌های علمی جهان باخبر باشید و غافل نشوید.
خواستار نظرهای شما دوستداران علم طب در مورد معرفی گیاهان دارویی هستیم.
